Toplumlar Arası Gelişmişlik Farklarının Nedenleri

Toplumlar Arası Gelişmişlik Farklarına Dair İki Farklı Bakış: "Tüfek, Mikrop ve Çelik" vs "Ulusların Düşüşü" kitaplarının yazarı Jared Diamond'ın bakış açısından bu farkın sebeplerine gelin beraber bakalım.

İlk devletlerin kurulmasıyla birlikte, geçmişten günümüze dek daima güçlü olanla güçsüz olan bulunmakta. Kimi toplumlar güçlü bir ekonomi ve askeri gücüyle refah içinde yaşarken kimi toplumlar da yok olmaya yüz tuttu veya sömürüldü. Peki toplumları güçlü veya güçsüz yapan nedenler nedir? Bu konuya dair fikirleri olan iki farklı kitabı incelersek belki kafamızda bir şeyler canlanabilir: Tüfek Mikrop ve Çelik (Jared Diamond) / Ulusların Düşüşü (Daren Acemoğlu ve James A. Rabinson).

1. Bakış Açısı: Tüfek Mikrop ve Çelik:

Jared Diamond'a göre toplumlar arası gelişmişlik farkını belirleyen en önemli etken bu toplumların bulundukları coğrafi konumlar. Bu teorisini desteklemek için onlarca örnek veriyor ama içlerinden en çarpıcı olanı bana göre "Neden Avrasyalılar (Avrupa ve Asya'nın birleşimine verilen ad) Amerika'yı (Güney Amerika ve Kuzey Amerika) fethetti de tam tersi olmadı?" sorusuyla başlayan örneğidir. 

Amerika kıtaları ile Avrasya kıtasını birer geometrik şekillere benzetecek olursak Amerika kıtalarını dikey dikdörtgen, Avrasya kıtasını ise yatay dikdörtgen olarak betimleyebiliriz. Bu benzetme size basit gelebilir ama birçok keskin sonuçlara neden oluyor.

 Avrasya kıtasının şekli itibariyle enlem farklılıkları az olduğu için kıta genelinde iklim farklılıkları çok az iken, Amerika kıtalarındaki enlem farklılıkları o kadar çoktur ki kuzey tarafında kış yaşanırken güney tarafında kavurucu bir sıcaklık görülebilir. Bu durum da;

1: Avrasya kıtasında insan etkileşiminin daha fazla olmasına, dolayısıyla fazla sayıda savaşlar, ticari ilişkilere neden olurken Amerika kıtalarında tam tersi bir durum, yani kopuk devletler ve az sayıda savaşlar ile ticari ilişkilere neden olmaktadır.

2: Birinci nedenin sonucu olarak da Avrasya kıtasında devletler daima güçlü kalmak zorundadır. Bu da onları güçlü bir orduya ve sürekli yeni teknolojiyi takip etmeye sevk ediyor. Amerika kıtalarındaki devletler için benzer şeyleri söz konusu bile değil.

3: Ayrıca Avrasya kıtasındaki devletler yoğun nüfuslu olduğu için salgın hastalıklar ortaya çıkıyor ve bir süre sonra tüm kıta bu hastalıklara karşı bağışıklık kazanıyor. Amerika kıtalarında bir salgın hastalık çıksa bile (yoğun nüfuslu yerleşimler olmadığı için düşük bir ihtimal) bu hastalığın tüm Amerika kıtalarına yayılması çok zor.

Sonuç olarak Jared Diamond'a göre, Avrasyalılar Amerika kıtalarını yüksek askeri güçleri ve getirdikleri salgın hastalıklarıyla kolayca ele geçirip sömürdüler. Bu örnekle Jared Diamond, "coğrafya kaderdir" sözünü adeta somut hale getiriyor.

 

2. Bakış Açısı (Karşıt Bakış Açısı) Ulusların Düşüşü:

Bu bakış açısında toplumların gelişmişlik farklarına dair Coğrafya Teorisi (Jared Diamond), Kültür Teorisi ve Cehalet Teorisi' ne karşı çıkılmaktadır. Biz burada neden Coğrafya Teorisi'ne karşı çıkıldığını ve kitapta sunulan teorinin kabaca ne olduğunu açıklayacağız.

Kitapta Coğrafya Hipotezi'ne karşı ilginç bir örnek veriliyor: Biri ABD'de diğeri de Meksika'da olmak üzere birbirlerinden sınırla ayrılan iki Nogales kenti...

Bu iki şehir, iklim, coğrafya ve çevresel hastalık koşulları olarak neredeyse aynı çünkü birbirleri arasında sadece bir sınır kapısı var. Ama bu şehirlerde yaşayan toplumların gelişmişlik seviyelerine baktığımızda arada çok büyük bir fark olduğunu görürüz. ABD'deki Nogales kentinde halk hırsızlık, gasp gibi suçlardan endişe etmeden, hukukun üstünlüğüne ve kurumların işleyişine güvenerek yüksek bir refah içinde yaşarken, Meksika'daki Nogales kentinde halk, sosyal tesislerden yoksun, yüksek suç oranı içinde ve yolsuzluklara tanık olarak diken üstünde yaşamaktadır. Kuzey Nogales kentinde halk kişi başına düşen 65 000 dolar ile yaşarken bu rakam Güney Nogales kentinde yaklaşık 10 000 dolardır. Sonuç olarak, toplumlar arası gelişmişlik farkları toplumların bulunduğu coğrafi konumla değil, o toplumların sömürgeleştirme biçimiyle açıklanabilir. Bu konuya dair karşıt teoriyi açıkladığımıza göre şimdi de kitabın yazarlarının toplumların gelişmişlik farklarına dair kendi teorisini görelim...

Siyasi ve Ekonomik Kurumlar Teorisi:

Kitaptaki bu teoriye göre, bir toplumdaki siyasi ve ekonomik kurumlar ne kadar kapsayıcı ise, yani toplumun her kesiminin çıkarına hitap ediyor ve buna uygun hareket ediyorsa, o toplum gelişmiş ve refah seviyesindedir. Fakat bunun tam tersine eğer bu kurumlar kapsayıcı değil de sömürgeci ise, yani sadece belli bir kesimin (ki buna genelde "elit kesim" denir) çıkarlarına hitap ediyorsa o toplum gelişmemiş ve refah seviyesinden uzaktır. Toplumların refah seviyesine ulaşması için de birtakım kritik dönemeçler gerekmektedir (örneğin: Fransız İhtilali). Bu gibi kritik dönemeçler toplumlar için bir dönüm noktası olur ve daha sonrasında toplumlar kısır döngüden kurtulup verimli döngüye kavuşabilir.

Kısır Döngü: Bu döngüde siyasi ve ekonomik kurumlar zor yoluyla ele geçirilir ve bir süre sonra yine aynı şekilde kaybedilir. Genelde bu döngüde darbeler çokça görülür.

Verimli Döngü: Bu döngüde siyasi ve ekonomik kurumlar zor yoluyla değil, güçlü bir özdenetim ve hukukun üstünlüğü sayesinde demokratik yollarla değişime uğrar ve bu değişim daima toplumun yararınadır. Bu döngüde kuvvetler ayrılığı ilkesi hakimdir ve toplumun en altından en üstüne kadar herkes hukuka uygun davranmak zorundadır.

Sonuç olarak Ulusların Düşüşü kitabında Jared Diamond'ın coğrafi konuma dair fikirlerine bir "kadercilik" olarak bakılmakta ve bu fikirler reddedilmektedir. Daren Acemoğlu ve James A. Robinson'a göre toplumların geleceğini belirleyen, bulundukları coğrafi konum değil, sahip oldukları siyasi ve ekonomik kurumların ne kadar kapsayıcı olduğudur.

Kitaptaki şu cümle sanırım durumu iyi bir şekilde açıklayacaktır:

Ülkeler bulundukları coğrafya ya da sahip oldukları kültür nedeniyle başarısız olmazlar, güç ve zenginliğin devleti idare edenlerin; karışıklığa, çatışmaya ve iç savaşa neden olanların elinde yoğunlaşmasına neden olan sömürücü kurumlar mirası yüzünden başarısız olurlar.