Sergüzeşt'in Sergüzeşt'i

İçeriğimiz Türk edebiyatının merhalesi olan Sergüzeşt romanının döneme dair realizm ve romantizm unsurlarının tahlil edilmesi üzerine olup, romanın anlattıkları hakkında bilgilendirme sağlanmaktadır. Gelin birlikte öğrenelim!

Giriş

Makalemizde Samipaşazade Sezai’nin eseri olan Sergüzeşt’i kendi içerisinde barındırdığı edebi akımlar çerçevesinde inceleyip bir Tanzimat romanını anlamaya çalışacağız. Önce romanın sahip olduğu akımları daha sonra romanın seyri ve kurgusu hakkında konuşup makalemizi sonlandıracağız.

 

Romantizm bireye, öznelliğe, kişiselliğe, insanın kişisel düş gücüne, buhranlarına, içten ve doğal anlatım biçimlerine yöneliyor zamanının aydınlarının bir hayli dikkatini çekiyordu. Romantikler Aydınlanma çağının kuru akılcılığına şiddetle karşı çıkıp doğanın gizlerine, bilim adamının matematiksel-fiziksel yöntemleriyle değil de, yaratıcı coşum yoluyla nüfuz edilebileceğini savunmuş ve sonsuzluğa erişmenin yolları olarak, aşkı, doğaya tapmayı, dinî tecrübeyi ve artistik yaratıcı faaliyeti göstermişlerdir” (Cevizci, 1999, s734).

Bu akımın baş temsilcisi tabii ki ilk olarak Fransız yazar Jean Jacques Rousseau’dur. Türk edebiyatında ise Şemsettin Sami, Namık Kemal ve Ahmet Mithat Efendi bu akımdan etkilenmişlerdir. Daha sonra Halit Ziya Uşaklıgil, Yakup Kadri Karaosmanoğlu gibi realizme yönelmiş romancılarımız bile bu akımın havası içinde bulundular.

Sergüzeşt romanını saran akımın romantizm akımı olmasına rağmen okurken ve incelemesini yaparken fark ettiğimiz romanın satırlarına ince ince işlenen realizm akımı olmuştur. “Sergüzeşt (1888) adlı romanı ve Küçük Şeyler (1891) adlı kitabında topladığı hikâyeleriyle romantizmden gerçekçiliğe geçme çabasını gösteren, sanatlı bir nesir örneği vermiştir.” Bu yüzden biraz da realizm akımından bahsetmek isteriz.

Realizm, estetik olarak 19. yüzyıl ortalarında Fransa’da ortaya çıkmıştır. Amaç, sanatı klasik ve romantik akımların yapaylığından kurtarmak, yenilikçi eserler üretmek ve konularını öncelikle yüksek sınıflar ve temalarla ilgili değil, toplumsal sınıflar ve temalar arasından seçmekti. Realistler için gözlem ve tasvir çok önemlidir. Bu yüzden bulundukları sosyal çevreyi en gerçekçi şekilde gözlemlerler. Türk edebiyatında Recaizade Mahmut Ekrem, Samipaşazade Sezai, Mehmet Rauf, Halit Ziya Uşaklıgil, Hüseyin Cahit, Hüseyin Rahmi Gürpınar, Ahmet Rasim, Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Refik Halit Karay, Reşat Nuri Güntekin, Halide Edip Adıvar, Ömer Seyfettin, Sabahattin Ali, Memduh Şevket Esendal, Orhan Kemal, Yaşar Kemal, Kemal Tahir, Fakir Baykurt, Halikarnas Balıkçısı realist yazarlar arasında sayılabilir.

Romanın beslendiği akımlar realizm ve romantizmdir. Bundan sonraki kısımda ise Sergüzeşt romanının içerisinde bu akımların beslendiği kısımları inceleyip, sunacağız. Kitap Dilber’in esir pazarına getirilmesiyle başlıyor. Burada Mustafa Efendi’ye satılıyor ve esir pazarından gönderiliyor. Dikkat çekilecek önemli noktalardan biri “satılmak” kelimesidir. Bir kadını mal statüsünde görüp eşya niyetiyle satıp almak Sami Paşazade’nin şiddetle vurguladığı noktalardan biridir. Bu sıralarda derin karanlıklarda boğulacak olan Dilber için ayrıntılı betimlemeler yapılır. Mustafa Efendi’nin evine geldiğinde hanımın yardımcısı olan Taravet adlı Arap kökenli bir kadınla tanışır. Taravet en az hanımı kadar zalim bir insandır. Sezai bunu Taravet’ in kocasından çok fazla şiddet görmesine bağlar. Burada da döneminin hazin konusu olan kadına şiddet tasvirinin açık resmi çizilir. Bu sebeple Dilber çocukluğunu, esir hayatının getirdiği kurallara armağan eder.

Çocukken yapılan yaramazlıkların hiçbirini yapamaz. Bunlar ellerinden alınır. Çerkez kökenli olan esir Dilber, Türkçe öğrenmek ve kültürünü zenginleştirmek adına okula başlar. Latife adında bir arkadaşı olur. Bir gün Taravet’ in işkencelerine daha fazla maruz kalamaz ve bir gece vakti esir olduğu evden kaçar. Arkadaşı Latife’nin büyükannesi ne kadar kızı satın almak istediyse de Mustafa Efendi kızı o kadına vermez. Daha sonra Mustafa Efendi’nin tayini Erzurum’a atanır ve Dilber’i esirciye geri satar. Dilber bir süre esir evinde kaldıktan sonra ikinci evi olan Asaf Paşa’nın evine gönderilir. Asaf Paşa maddi durumu gayet iyi ve Mısır’da birçok memuriyetlerde bulunmuş kültürlü bir insandır. Asaf Paşa’nın bir oğlu olan Celal Bey ise ressamdır. Çeşitli resim gazeteleri okur ve kendini geliştirmeye çalışır. Zaman içerisinde Celal Bey, Dilber’in yaşıyla beraber güzelleşen fiziğini ve yüzünü kullanarak portrelerini çizmeye çalışır. Çeşitli kıyafetler giydirir. Bir gün bir dilenci kıyafetini giymek istemese de itirazına aldırmadan Celal Bey ona elbiseyi giydirir. Elbiseyi istemeyerek giyen Dilber içli içli ağlamaya başlar. Celal Bey ona o an âşık olur. Dilber için de aynı durum söz konusu olunca her şey değişir. Bir gün bir sabah içerisindeki sıkıntıdan bahçeye çıkar ve Dilber'i bahçede düşünürken bulur. Biraz yürümeye çıkarlar. Celal Bey’in annesi olan Zehra Hanım ikisinin de yokluğunu fark eder ve hemen durumu kavrayıp el koymak ister. Dilber henüz eve dönmeden gidiş bileti hazırlanmıştır. Zehra Hanım’ın ahbaplarından esirci bir kadın ayarlanır ve Mısır’a gönderilir. Celal Bey ise Dilber’i ne kadar arasa da bulamaz ve gün be gün bitap düşer. Dilber orada Harem Ağası Cevher’ in dikkatini çeker. Kızı, efendisinin olmaktan kurtarsa da kendisi merdivenlerden düşerek ölür.

Ölmeden önce Dilber için aldığı vapur biletini ona verir. Dilber ise bu biletle dışarıda ne yapacağını bilemediği için kendisini ‘hürriyete’ diyerek Nil’e atarak intihar eder.

Romanda yer ve zaman tasvirleri oldukça ayrıntılıdır. Karakter analizlerine bakacak olursak, esirci, esir, hizmetçi, paşa vb. statü olarak halk mecrasına dikkatlice girilmiştir. Özelliklerine, mizaçlarına titizlikle yaklaşılmış ve anlatılmaya çalışılmıştır. Bunlardan evvel serüvenin içerisinde bir devlet propagandası yapılır.

Sezai’nin Sergüzeşt yüzünden Paris’e sürüldüğünü varsayarsak bu konuda haklı çıkmış oluruz. 19. yüzyıldan sonra esir alıp satmak ayıptı ve artık yapılmıyordu. Yalnız Osmanlı hukunun getirdiği sosyal sınıf farkı bir hayli göze çarpıyordu. İnsanların özgür hür ve iradelerini kullanamamaları, konuşamamaları ve konuştuklarında sürgüne maruz kalmaları gibi hususlar onları esir konumuna sokuyordu. Sezai Bey de tam olarak bu realitenin peşine düşmüş ve eserini icra etmiştir. Ardından Paris’e sürülmüştür. O hürriyet istemektedir ve bunu Paris’te bulur. Buraya ileride geleceğiz. Bir diğer mevzu ise Sezai’nin ev içi bahçe ve dekorasyonlarından bahsetmesidir. Bunlar üzerinden ayrıntılı tasvirler yapar. Örneğin Dilber’in ağlamasının elinden alınması bir çocuk için bir felaket unsuru olarak görülür.

Eserin üslup olarak yapısı gayet açık ve sade bir dille yazılmıştır. Tasvirlere ağır betimlemeler yüklenmemiş ve okurun anlaması adına gayretle yapılan bir çalışma sergilenmiştir.

Yazar "Sergüzeşt"in içinde zaman zaman romantik üslubu kullanmaktan kaçınmamış, kendi duygularını eserin içerisine serpiştirmiştir. Böylelikle Araba Sevdası'ndan önce yazılmasına rağmen ilk realist roman olma özelliğini kaybetmiştir.

Celal Bey ile hislerinin uyuşması, buluşup çeşitli etkenlerden dolayı ayrılmaları romantik edebiyatın ürünleridir. Celal Bey’in delice Dilber’i araması, bilincini kaybedecek seviyelere gelmesi, romantik uçuşun zirvelerini gösterir. Dilber’in Celal Bey ile olan aşkı kendisinin aşkla yeniden insan olmak istemesinin ve bunu bir umut haline getirmesi realizmden kopuşun delilidir. Her anında kapalı bir kutu içerinde kalan Dilber, bu umutla yanıp tutuşsa da başaramaz ve hayatına ‘hürriyete’ diyerek bitirir. Yazarın bunu diyerek eserini bitirmesinin aziz sebebi ise aydınların ancak ölerek hürriyetlerine kavuşacağını bildirmesidir.

Sonuç

Sergüzeşt, realizmle doğan sonrasında romantizme dönüşerek kendini ilklere sokan naçizane bir eserdir. Realizm unsurlarının romantizm akımının unsurlarından daha fazla olması bu kanıyı doğrular niteliktedir.