Birinci Elden Kaynak İncelemesi: Minute Book

Ekim 1919 ile Haziran 1922 tarihleri arasında Türkiye'nin ve İstanbul'un durumuna ve Türk-İngiliz ilişkisine ışık tutan bu kitap, birçok önemli detayı içinde barındırıyor. Gelin bu önemli kaynağı hep beraber inceleyelim.

Sizlere çok değerli ve tarihle ilgilenen herkesin kitaplığında bulundurması gereken bir kitaptan bahsedeceğim, daha doğrusu birinci elden bir kaynaktan. Birinci elden kaynak dememin sebebi, bu kitabın aslında İngilizlerin İstanbul’u işgali sırasında, “İngiliz Ticaret Odası” tarafından düzenlenen toplantılarda yazılan tutanaklardan oluşması. Bu tutanaklar çok önemli çünkü işgal yılları sırasındaki ekonomik ve siyasi durumumuzu ve özellikle İngilizlerin ülkemize o yıllardaki bakış açısını çok iyi yansıtıyor. Ayrıca Millî Mücadele’nin İngiliz Ticaret Odası üzerindeki etkisini de fark etmemek mümkün değil.

Tutanaklar genel olarak vergi miktarları, sayılar ve katılımlar üzerine yazıldığı için yazımda sadece önemli detaylardan bahsedeceğim.

1) Türkiye, Birleşik Krallık'ın ekonomik gücü için önemli bir faktör!

Her ne kadar Türkiye o dönem hem içerde hem de dışarda bir savaşın içinde de olsa, ekonomik önemini koruyor. Özellikle İstanbul, coğrafi konumunun verdiği avantajdan dolayı İngilizlerin dikkatini daima üzerine çekmiştir. Tutanaktan aldığım birebir alıntı, bunu gözler önüne seriyor:

“Yine de, yakın gelecek parlak olmaktan uzak gözükse de sadece coğrafi konumundan dolayı bile İstanbul'un her zaman öncelikli bir ticaret merkezi olması gerektiğini hatırlamalıyız… Daha önceden olduğu gibi bizi kurtaracak önemli bir pazarımız olacak.”

2) İngilizlerin o dönemki Osmanlı Hükümeti üzerindeki hakimiyetleri çok net!

Hepimizin lise tarihinden de hatırladığı gibi İstanbul’un İtilaf Devletleri tarafından işgali sırasında Osmanlı Hükümeti aslında fiilen tamamen pasif bir durumdaydı. Kararlar, başta İngilizler olmak üzere tüm İtilaf Devletleri'nin isteklerine paralel alınıyordu. Tutanaklarda bunu görmek mümkün:

“Türk Hükümeti şeker üzerinden bir istihlak vergisi alabilir, fakat bu vergi sadece şeker üzerinden alınabilir ve belli bir miktarda şeker içeren diğer ürünler üzerinden alınamaz.”

“Mr. Whitall…yüksek komiserliklerin Osmanlı hükümetine %11 "ad valorem" vergi koyma hakkı verdiğini belirtti.”

3) O dönem Türk lirasının değeri oldukça yüksekmiş!

Türkiye o dönem büyük bir mücadele ve savaş içindeyken, şaşırtıcı bir şekilde Türk lirası'nın (daha doğrusu Osmanlı lirası) kur değeri oldukça yüksekmiş:

“Türk lirasının yaklaşık değeri sterlinin biraz altında ve franktan iyi durumdadır. Türk topraklarının azalmasının bu anormal düşüşü açıklaya bileceği söylenebilir fakat bunun doğru olmadığını düşünüyorum.”

Bu sözleri söyleyen Adam Block’a göre Türk lirasının değerinin yüksek olmasının nedeni Türkiye’deki ithalat ve ihracattaki dengesizlikler ve bunu döviz üzerindeki etkisi.

4) Kapitülasyonların önemi defalarca kez vurgulanmakta!

Lozan Barış Antlaşması müzakereleri sırasında BMM ile özellikle Birleşik Krallık Hükümeti arasında kapitülasyonlar sırasında defalarca kez anlaşmazlıkların ortaya çıktığını hepimiz biliyoruz. İngilizlerin kapitülasyonlara “hayati bir gereklilik” olarak baktığını tutanaklardaki bazı kısımlardan çok net bir şekilde görebiliyoruz:

“"Kapitülasyonların” yeniden uygulanması dikkate alınarak İngiliz sermayesinin pozisyonunu zayıflatmaya yönelik hiçbir hükmün eklenmesine izin verilmeyeceğinin çok önemli olduğu şeklinde cevap verilmesine karar verilmiştir.”

Kapitülasyonlar İngilizler için o kadar çok önemli ki Türk Hükümeti'ne karşı hak iddia edilmesi planlanan alacaklar hakkında bile temkinli davranılmıştır:

“Doğrusu, bu ödemelerin Türk vergisi tahsildarları tarafından toplanması teklifi, kapitülasyonlar tarafından sağlanan ayrıcalıklara saldırıldığı izlenimini uyandırmaktadır ve bu olayda bir emsalin oluşturulması sakıncalı olacaktır. Bu sebeple söz konusu vergilerin sadece İngiliz makamları vasıtasıyla ödenmesini şiddetle önerdi.”

5) İngiliz ordusu ile ticaret odası arasında anlaşmazlık ortaya çıkmış!

Evet, kulağa şaşırtıcı geliyor ama o dönemde bu iki kurum arasında çatışmalar ortaya çıkmış. Sebebi ise gümrük alanının ordu tarafından zapt edilmesi ve birtakım malların ele geçirilmesi:

“Mr. Seager, İngiliz Ordusu ve Deniz Kuvvetleri yetkililerinin gemilere binmek ve kendilerinin olduğunu iddia ederek malları ele geçirmek konusundaki keyfi tavırlarından bahsetti.”

Yazımı bir teşekkürle sonlandırmak istiyorum. Özellikle kapitülasyonlar konusunda İngilizler’in bu kadar ısrarcı olması, bana bir kez daha ülke olarak çok büyük bir dertten kurtulduğumuzu hatırlattı. Bu nedenle, başta Gazi Mustafa Kemal Atatürk ve İsmet İnönü olmak üzere, bize hem ekonomik hem de siyasi anlamda özgürlüğümüzü sağlayan bütün o büyük insanlara minnettarım. İyi ki varsınız.