Felsefe Neden Antik Yunan'da Başladı?

Felsefe, M.Ö. 6.yy.'da bugünkü Türkiye-İzmir civarında başladığı kabul edilir. Doğu-Batı sentezli kısa bir yazı ile bunun nedenini birlikte anlamaya çalışalım.

Felsefe kelimesi Yunanca sevgi (philo) ve bilgi (sophia) kelimelerinin birleşiminden gelir: philosophia yani 'bilgelik sevgisi' veya 'bilgisever' anlamlarına gelir. Felsefe; var olmamızı, görmemizi, düşünmemizi, eylemde bulunmamızı, gerçekliği ve doğanın özünü, insanın aklıyla ve ürettiği argümanları kullanarak açıklamaya çalışmasını ifade eder. Fakat tüm bunlardan çok daha fazlası olup tarihi insanlık kadar eskidir.

“Felsefe insan uğraşlarının aynı anda hem en yüce ve en sıradan olanıdır.” (William James, Pragmatizm)

Felsefenin M.Ö. 6. yy.’da bugünkü İzmir ile Gökova Körfezi arasında kalan ve polis adı verilen Yunan şehir devletlerinden biri olan İyonya’da başladığı kabul edilmektedir. Yine de ilk matematik, geometri ve astronomi çalışmalarının Doğu’da, Mezopotamya uygarlıklarında ve Mısır’da başladığı görülmektedir. O halde neden Yunanlılardan kabaca 3000 yıl önce; yazıyı bulan, piramitler inşa eden, gökyüzünü gözlemleyen ve mitolojiyi oluşturan bu topluluklar yerine Antik Yunan felsefenin başladığı yerdir? Bunu birçok başlıkta ele alabiliriz ve uzun uzadıya yazabiliriz fakat burada daha temel ve kısa bir anlatımla açıklayacağım.

 

Doğu’daki topluluklarda kutsal kitaplar, hükmü kesin kabul edilen tanrılar ve değiştirilemez kurallar vardı. Doğu’daki toplulukların yöneticileri, halka karışıp eriyip gitmekten korkan ve ayrıcalıklı kalmak isteyen yöneticilerden oluşurdu. İşte yöneticiler bu fırsattan faydalanarak, baskıcı bir yönetimle özgür düşünce yönteminin gelişmesini engellemiş oldular. Diğer yanda ise Yunan’da, vatandaşlar (kadınlar, köleler ve yabancılar vatandaş sayılmıyordu) şanslıydı: rasyonel düşünce ile varlığa yönelik her şeyi akıl yoluyla açıklamaya karar verdiler. Ayrıca bu vatandaşların oldukça boş zamanı da vardı.

Polislerde vatandaşlar fikirlerini özgürce ifade edebiliyor ve yönetimde etkin söz sahibi olabiliyorlardı. Hukuk ve hümanizm gelişiyordu. Doğu uygarlıklarında ise gücünü tanrıdan alan yöneticilerin yönetiminde, sıkı kurallarla yönetilen insanlar için hukuk ve özgür düşünce ortamı olduğundan söz edilemez. Bu sebeplere ek olarak, jeopolitik konumunun avantajını da kullanan Yunanistan ticaret, denizcilik ve koloni faaliyetlerini geliştirdi. Böylece farklı kültürler ile etkileşimde bulunuldu. Birçok filozof başka ülkelere seyahat ettiler ve bu bilgileri öğrendiler. Mesela ilk filozof kabul ettiğimiz Thales (M.Ö 624-548) Mısır’da ticaret işlerinde bulunmuş ve matematik bilgisini Yunan’a getirmiştir. Bir piramidin boyunu sadece gölgesine bakarak doğru bilmek gibi hünerleri de vardır.

Aslında Yunanlılar; mitoloji, matematik ve astronomi konusunda Doğu’dan oldukça etkilenmişlerdir. Aradaki fark, Mısır’da matematik, piramit inşa etmek veya Nil Nehri'nin taşmasını önceden bilmek gibi pratik amaçlarla kullanılırken, Yunanda hakikati anlamak için kullanılmış olmasıdır. Yani doğu toplumlarında gündelik işlerde hayatta kalmaya yetecek kadar kullanılan bu bilgiler, Antik Yunanda saf bir merak konusu olmuşlardır. Üstelik bunu kavramsallaştırarak yazıya dökmeyi de başarmışlardır. Pratik ve teorik olanı birbirinden ayırmışlardır. Pratik ihtiyaçları tékhnē (teknik) kelimesiyle açıklıyorlardı ve bunun karşıtı olan felsefe ise bilginin önünü açmak ve onu yüceltmek içindi.

Tüm bunlar ışığında felsefenin Yunan’da başladığını tam olarak söyleyemeyiz. Yunanlar Doğu’daki bilgileri kavramsallaştırarak, yazıya dökerek ve yeni buluşlar eklemleyerek çoğaltmışlardır. Kendilerinden sonra gelecek olan Roma döneminde, İslam Devleti’nde ve Avrupa uygarlıklarınca düşünceleri kabul edilmiş ve çoğaltılmıştır. Yani Antik Yunan için, tüm dünyaya tutulan ve önümüzü görmemizi sağlayan bir ışık demetidir diyebiliriz.