Edimsel Koşullanma Nedir, Kim Bulmuştur?

Davranışlarımızın olayların sonuçlarını etkilediğini hepimiz biliyoruz. Peki bu süreç temelinde bu kadar basit mi? Gelin edimsel koşullanmaya göz atıp detayları öğrenelim. İyi okumalar!

Edimsel koşullanma davranışların “pekiştirme” ve “cezalandırma” sistemiyle değiştirildiği ilişkisel bir süreçtir. Detaylandıracak olursak farkında olmadan içten gelen hareketlerin de şartlanabileceği ve şartlı öğrenmenin gerçekleşebileceği görüşüne dayanmaktadır. Edimsel koşullanma üzerine ilk kez Burrhus Frederic Skinner aç bırakılan bir farenin kutunun içindeki davranışlarını inceleyerek deneyler yapmıştır. Farenin kutunun içinde tesadüfen bastığı pedal sayesinde kutuya yiyecek düşer. Fare yiyeceği yiyip yeniden kutunun içinde dolaşırken tesadüfen pedala bir daha basar ve yeniden yiyeceği kutuya düşer. Olay, fare her pedala tesadüfen bastığında gerçekleştiğinden fare aradaki bağlantıyı kurar ve artık her acıktığında pedala basmaya başlar. Dolayısıyla fare düşünce sonucu bu durumu davranış haline getirmiştir, edimsel koşullanma gerçekleşmiştir. 

Edimsel koşullanmanın diğer özellikleri nelerdir? 

• Organizma aktiftir.

• Organizma davranışın sonucundan etkilenir.

• Ödül ve ceza mekanizması uygulanır.

• Verilen tepkiler istemlidir.

• Organizma davranışı devam ettirmek için ödül beklerken bitirmek için ceza bekler.

Edimsel koşullanma ve klasik koşullanma arasındaki farklar nelerdir?

Elbette psikolojinin en eski konularını ele aldığımızda edimsel koşullanmanın yanında klasik koşullanmanın da olduğunu görürüz. Her iki başlık arasındaki farklara bakacak olursak en önemlisi edimsel koşullanmada organizmanın aktif rol almasıdır. Klasik koşullanmada önce uyarıcı kendini gösterirken organizma uyarıcıya bağlı olarak devreye girer. Örneğin klasik koşullanmada Pavlov'un çalışmalarında köpek hiç çaba göstermeden ödüle kavuşturuluyordu. Edimsel koşullanmada ise organizma ödül almak ya da cezadan kaçmak için uğraşmak zorundadır. Kısaca klasik koşullanmada uyaran belli, öğrenme istem dışı ve organizma pasifken; edimsel koşullanmada uyaran belli değildir, öğrenme biliçlidir ve organizma aktiftir.

Edimsel koşullanma örnekleri

Edimsel koşullanmayı birkaç örnekle netleştirecek olursak; örneğin derse geç kalan öğrenci olası sonuçlardan (derse alınmama, hocadan azar işitmek vb.) hasta olduğunu söyleyerek kurtulur. Bu yalanın kendisini kurtardığını gören çocuk bundan sonra okulda veya evde zor durumlarda yalan söylemeye başlar. Bir başka örnekte ise arabaya bindiğinde emniyet kemeri bağlamayan bir birey uyarı sesi duyar ve emnİyet kemerini taktığında o sesin kaybolacağını biliyordur. Bu yüzden her binişinde emniyet kemerini takmayı ihmal etmez. Elbette bunlar pekiştirme yoluyla edimsel koşullandırma örnekleri ama tanımı gereği edimsel koşullanmanın sadece pekiştirme yani ödül yoluyla gerçekleşmediğini biliyoruz. Davranışlar ceza yoluyla sonlandırılabilir de. Örneğin trafikte aşırı hız yapan bir birey polis memuru tarafından para cezası yer ve yapılan davranış ceza yoluyla azaltılma eğilimine gidilir. Genele bakacak olursak edimsel koşullandırmayı kusursuz hale getiren davranış ve sonuçları arasındaki ilişkidir. Davranışlar sonuçları etkilerken; sonuçlar da davranışları etkileyebilir.