Hafızanın Tarihi

Hafıza denildiğinde çoğumuzun aklına harddiskler gelmektedir. Oysa ki mevzu insan beyni olunca hafıza düze çalışmıyor. Gerek oluşturduğumuz dünyayla interaktif etkileşimimiz gerekse duygusal etiketlerimiz hafıza mekanizmamıza etki etmektedir. Gelin bu ilginç mekanizmaya yakından bakalım.

 

 

 

 

 

 

 

İnsanoğlunun yüzyıllardır süregelen bilişsel aktivitelerinden biridir hafıza. Aklın bilgi, tecrübe ağına ve buradaki veriyle yargı mekanizması arasındaki iletişim haline verilen isimdir. Arapça ḥfẓ kökünden gelen muhafaza eden, saklayan manasına gelen bu terim, Türkçede öğrenmek, ezberlemek anlamına gelen bellek köküyle de aynı anlama gelmektedir. Şimdi bilim tarihine baktığımızda insanlar çok eski yıllardan beri hafızayı anlamaya çalışsalar da bugünkü modern bilgilerimizin temelini oluşturan asıl keşif 1953 yılında yaşanan bir olayla tesadüfen temellerini atmıştır.

O dönem kendisinden H.M. olarak bahsedilen Henry Molaison, çocukken geçirdiği bisiklet kazası sonucu 10 yaşında epilepsi olmuştu. 27 yaşına kadar hangi ilacı kullanırsa kullansın bir türlü geçmeyen epilepsi ataklarına çare olarak lobotomiyi tercih etti. Lobotomiyi kısaca özetleyecek olursak beyinde sıkıntı yaratan bölgeyi cerrahi işlem uygulayarak o bölgenin çıkarılmasına verilen addır. Tüm riskleri göze alarak bu ameliyatı kabul eden H.M. ameliyat sonrası gerçekten epilepsi illetinden kurtulmuştu. Epilepsiden sorumlu bölge olan medial temporal lobunu çıkarttırmıştı ve artık rahattı. Ameliyat sonrası testlerde H.M.’nin algıları ve kişiliği gayet yerindeydi lakin doktorlar kısa bir süre sonra hiç beklemedikleri bir sorunla karşılaştılar. H.M. hiçbir şekilde yeni hafıza oluşturamıyordu. İlginç bir şekilde ameliyattan önceki tüm hafızası gayet yerindeyken ameliyat sonrası yeni bilgileri kaydedemiyordu. Bu çok önemli bir gözlemdi çünkü o güne kadar hep hafızanın tek bir yerde depolandığı varsayılıyordu. H.M. sayesinde geçmişteki anıların ve yeni oluşan anıların beyinde farklı yerlerde depolandığı anlaşıldı. Görünen o ki medial temporal lobun içerisinde bulunan hipokampüs adlı bu bölge yeni hafızanın oluşumunda oldukça elzem bir rol oynuyordu. Böylesi bir olay sinirbilim camiasında birçok sinirbilim uzmanını özellikle de Dr. Brende Milner’ı heyecanlandırmıştı. Milner büyük bir sabırla H.M.’yi yaklaşık 50 yıl inceledi. Henry ile uzun yıllar çalışma yapan Brende ilginç bir şekilde Henry’nin motor becerilerde gittikçe iyi olduğunu fark etti. Motor becerileri hatırlamakta gayet iyi olan Henry’de anlaşılan şeylerden biri de motor hafızanın medial temporal lobda olmamasıydı.

Zamanla motor belleğin beyincik/cerebellum’da depolandığı ortaya çıkmıştır. Tüm bu olaylar silsilesi sinirbilime yeni bir ışık getirmiştir. Şimdi bu konuyu daha iyi anlayabilmek için bazı sınıflandırmalara gerek duymaktayız. Hafızanın işleyişini zamana göre sınıflandırırsak iki tip tür çıkar. Kısa süreli bellek bilginin ilk işlendiği yerdir ve burada birkaç saniyeden birkaç saate kadar kalırlar. Diğer taraftan uzun süreli bellek bilgileri depolama konusunda daha iyidir ve buradaki bilgiler konsolide ediliş biçimine göre depo süreleri değişir. Şimdi H.M.’nin yaşadığı sendroma anterograd amnezi denilmektedir. Bilgi kısa süreli bellekten uzun süreliği belleğe taşınırken sıkıntı yaşamaktadır. Bu olayın tam tersinin yaşanmasına ise retrograt amnezi denilmektedir. İnsanların günlük hayatta kullandığı bellek türü ise açık bellektir (deklaratif). Hipokampüs deklaratif bellekten sorumludur. Bilinçten bağımsız şekilde oluşan diğer bellek türümüz ise örtük yani nondeklaratif bellektir. Örtük bellekte bir kez öğrendiğiniz şeyleri kolay kolay unutamazsınız. Buna örnek vermek istersek bisiklet sürmek, bağcık bağlamak gibi alışkanlıklarımızı sayabiliriz. Yani uzun lafın kısası hafıza-i beşer nisyan ile maluldür insan hafızası gibi mükemmel bir mekanizmanın, ne yazık ki "unutmak" gibi bir kimine göre avantajı kimine göre dezavantajı vardır. Önemli olan da unutmaya değil unutulmamaya, iz bırakmaya çalışmaktır.