Ellerimizi Yıkamak Bizi Daha 'Ahlaklı' Yapar mı?

Kredi: Unsplash

Ellerimizi yıkadıkça kendimizi yalnızca fiziksel olarak değil ahlaki olarak da temiz hissetmemiz mümkün mü? Öyleyse bile bu inanç davranışlarımıza ve tercihlerimize ne oranda yansır? Ben söylemiyorum, sosyal psikoloji söylüyor, hadi gelin bakalım :)

2006 yılında Chen-Bo Zhong ve Katie Liljenquist tarafından yürütülen bir araştırmada fiziksel temizlik hissiyle ahlaki temizlik hissinin oldukça bağlantılı olduğu bulunmuş. Literatürde “Macbeth Effect” adı verilen bu etki, araştırmacıların yaptığı 4 ayrı çalışmayla birlikte test edilmiş ve oldukça ilginç sonuçlara ulaşılmış.

Shakespeare’in ünlü eseri Macbeth’te, Leydi Macbeth’in günahlarından yıkanarak arınmaya çalıştığı ünlü sahneden esinlenerek insanların fiziksel temizlikleri ve ahlaki temizlikleri arasındaki bağlantı pek çok araştırmaya konu olmuş. İçlerinde belki de en çarpıcı ve diğerlerine yol gösterici olanıysa “Washing Away Your Sins: Threatened Morality and Physical Cleansing”. Bu makaledeki ilk araştırmada Zhong ve Liljenquist, katılımcıların bir kısmından “etik olmayan” bir anılarını diğer kısmındansa “etik” bir anılarını hatırlamalarını ve hislerini dile getirmelerini istemiş. Ardından katılımcılar bir kelime tamamlama oyunu oynamış (W_ _ H, S_ _ P vb.). Bu oyundaki harfleri temizlikle ilgili kelimelere göre tamamlama oranı etik olmayan anılarını hatırlayan katılımcılarda diğerlerine göre daha fazla görülmüş (örneğin aynı kelime “wish” şeklinde de tamamlanabilecekken “wash” şeklinde tamamlanmış ya da “soup” yerine “soap”).

Sonuçların daha da ilginçleştiği ikinci çalışmada ise yine iki grup katılımcı başka kişiler tarafından birinci ağızdan yazılmış hikayeleri tekrar kendi el yazıları ile yazmışlar. Etik ve etik olmayan hikayeleri yazan katılımcılardan etik olmayan hikayeleri yazanlar, kendilerine daha sonra gösterilen temizlik malzemelerini (sabun, diş macunu, deterjan vb.) etik hikayeleri yazanlara oranla daha yüksek oranda “istek uyandıran, beğenilen” ürünler olarak puanlandırmış. Yani sadece kendi ahlaki durumumuz ya da yargımız değil başkalarının hikayeleri de bizim fiziksel temiz olma halimiz ve hissimizle oldukça bağlantılı.

Üçüncü çalışma da yine buna benzer olarak ilk çalışmadaki hatırlama etkinliğini yaptıktan sonra seçenek olarak bir temizlik mendili ve bir kalemin sunulduğu hediyelerden temizlik ürününü seçenler yine etik olmayan anılarını düşünenlerde düşünmeyenlere göre daha fazla çıkmış.

Son olarak, fiziksel olarak temizlendikten sonra kendimizle ilgili artan bu ahlaki “temizlik” anlayışımız bizi gönüllü işlerde daha pasif yapar mı diye sormuşlar ve dördüncü çalışmada, bunu yine birinci çalışmadaki anıları hatırlama metoduyla ölçmüşler. Bu defa tüm katılımcılar etik olmayan deneyimlerini hatırlamış fakat bir kısmı ellerini temizlerken bir kısmı temizlememiş. Ardından kendilerine sorulan bir yardım kampanyasında gönüllü olma oranları yine ve oldukça şaşırtıcı bir biçimde ellerini temizlemeyen grupta temizleyene göre daha yüksek çıkmış. Yani adeta, ellerimizi temizlemek kendimizi daha “ahlaklı” hissetmemize ve yeni bir ahlaklı davranışa ihtiyaç duymamamıza yol açmış.

Yani, uzun lafın kısası bu oldukça ilgi çekici araştırmaya göre; fiziksel olarak temiz oldukça ahlaki olarak da arındığımıza inanıyoruz, üstelik başkalarının etik olmayan davranışlarına maruz kalmak bile bizi daha “kirli” hissettiriyor. Temizlendikçe de ahlaki anlamda kendimizi “lisanslı” sayıyor yeni bir “ahlaklı” yardıma çok da ihtiyaç duymuyoruz.

Tüm bunlar akıllara çokça soru getiriyor, belki de temizlik içinde yaşadıkça kendimizi daha “soylu” hissetmemiz de buradan kaynaklanıyordur, kim bilir?