Platon Dindar Mıydı?

Platon dindar mıydı? Tanrı konusundaki düşünceleri nelerdi? Gelin -Devlet isimli eserinde söylediklerinden hareketle- beraber inceleyelim!

Platon’un Tanrı konusundaki görüşleri esaslı olarak Devlet isimli eserinde kendini gösterir. Burada Sokrates ve diğer karakterleri diyaloğa sokan Platon, Sokrates aracılığıyla aslında kendi düşüncelerini bize aktarır. Platon’un, eserinin bu kısmında yaptığı şey, dönemin geleneksel Tanrı anlayışına eleştiriler getirmektir. Bu eleştirilerin temelinde ise; dönemin mitolojik yazı geleneğinin, Tanrıları insanlaştırması, antropomorfizm yapması ve Tanrıların ahlaksız, kötü şeyler yapmayacakları ön kabulü yer alır.

Sokrates ve diğer karakterlerin bir diyaloğunda, çocuk yetiştirme üzerine bir tartışmada masallar ve hikayelerden bahis açılır. Sokrates burada masalların uydurma olduklarını ve her türden masalın çocuklar için uygun olmayacağını savunur. Masalları iyi ve kötü olarak ayırır ve kötüleri yasaklamak gerektiğini ileri sürer. Çünkü masallar, çocuğun bedeninden önce ruhunun yoğurulmasıdır ve gelişiminde oldukça önemli bir rol oynar. Aynı zamanda o zamanının popüler masallarının çoğunu beğenmez ve eleştirir. Devamında, beğenmeyip eleştirdiği masalların aslında -başlıca olarak- Homeros ve Hesiodos’un yazmış oldukları mitolojik metinler olduklarını anlarız. Bu metinleri “çirkin uydurmalar” olarak nitelendirir. Örneğin, kendi söylemleriyle: “Uranos çocuklarına kötü davranmış, Kronos da babasından öç almış. Bu çirkin bir yalandır. Bence, gerçek olsa bile, Uronus’un yaptıklarını, oğlundan çektiğini, aklı ermeyen küçüklere anlatmak şöyle dursun, böyle şeylerin sözünü bile etmek doğru değildir” (Devlet, s.67). Bu pasajda görüldüğü üzere Sokrates, Tanrılara yakışmayacak kötü olayların anlatılmasına karşı çıkar. Dahası bu tür olayların yaşanmadığını dile getirir. Çocuklar için uygun olan masalların iyilik yolunu gösterecek, güzel masallar olması gerektiğini söyler.

Sokrates; sadece iyi olan şeylerin Tanrılardan olduğunu, Tanrıların kötü şeyler yapmayacağını, kötülüğün sebebinin başka yerlerde aranması gerektiğini savunur. Bunu ise şu akıl yürütme dizisi ile kanıtlar: Tanrılar iyidir. İyi bir şey zararlı olamaz. Zararlı olmayınca zarar da vermez. Zarar vermeyen bir şey kötülük etmez. Kötülük etmeyen de kötülüğe sebep de olmaz. İyi şey faydalıdır. Öyleyse mutluluk gelir o şeyden. Demek ki iyi, her şeyin değil, yalnızca iyi olanın sebebidir. Tanrı da iyi olduğu için başımıza gelen her şey ondan gelmez. Yalnızca iyi şeyler ondan gelir. O halde kötü şeyler için başka sebepler aranmalıdır.

Sokrates metnin devamında, dönemin Tanrı görüşleri ile ilgili bir başka eleştirisini Tanrıların kılık değiştirmesi ve değişime uğraması üzerinden kurar. Şunları söyler: Bir şey kendi şeklinden başka bir şekle dönüşürse ya kendini değiştirmiştir ya da onu değiştiren başka bir şey vardır. Yapısı en sağlam şey, başka bir şeyin en az değiştirebileceği şeydir. Tanrılar ise dışarıdan gelen etkiler altında başka biçimlere girmez. Çünkü onların üstünde, onları değiştirebilecek bir güç yoktur. O halde Tanrılar yalnızca kendi kendilerini değiştirebilirler. Fakat Tanrıların iyi ve güzelden yana bir eksiği olmadığı için onlar yalnızca daha kötü ve daha çirkine dönüşebilirler. Kimse daha kötü bir şeye dönüşmek istemeyeceği için, onlar en güzel, en iyi varlıklar olarak her zaman oldukları gibi kalırlar. Öyleyse dönemin metinlerinde yer alan, Tanrıların kılık değiştirmesi ve başka şeylere dönüşmeleri yalandır. Hatta bu Tanrılara küfürdür.

Sokrates bir başka eleştirisinde Tanrıların yalan söylemeyeceğini ve insanları aldatmayacağını savunur. Bunu ise şu şekilde kanıtlar: Kimse özünün en üstün, en gerçek yanıyla en üstün, en gerçek şeyler üzerinde aldanmaya razı olmaz. Özünün bir yalanın kölesi olmak istemez. Yalan, içimizdeki bir halin benzeri, gölgesidir. Sonradan ortaya çıkmış bir görüntüdür. Gerçekten tamamen ayrı değildir. Gerçekten tamamen uzak olmaktan herkes kaçınır. Ve gerçekten uzaklaşmak Tanrıya hiçbir bakımdan yararlı olmaz. O halde Tanrılardan gelen şeylerde yalan söz konusu değildir. Öyleyse Tanrı, yaptığında ve söylediğinde apaçık bir varlıktır ve insanları aldatmaz. Böylece Sokrates yine, dönemin metinlerinde bahsi geçen Tanrılarla ilgili kısımları yalanlar ve yasaklanmaları gerektiğini savunur.

Sokrates bir başka eleştirisini yiğitlik ve ölüm korkusu üzerinden yapılandırır. Bunu şu şekilde dile getirir: Çocuklara yiğit olmaları öğütlenmeli ve ölümden olabildiğince az korkmalarını sağlayacak sözler söylenmelidir. Çünkü içinde ölüm korkusu olan insan yiğit olamaz. Fakat Hades’in ülkesinde olup biten korkunç şeylere inanan birinin, ölümden korkmaması düşünülemez. Öyleyse Hades üzerine söylenen korkunç şeyler doğru olmadıkları gibi, iyi bir savaşçı olmaya da engeldir. Hades’i kötülemek yerine onu övmek gerekir. Bu argümana bir argüman daha ekler. Değerli insan kendine yeter ve tek başına yaşamanın tadına varabilir. Yani oğlu, kardeşi gibi yakınlarının ölmesi onu yıkmaz. Başına bir felaket geldiği zaman, buna ağlanıp yakınmak yerine katlanmasını bilir. Peşine ise insanların çok gülmeye düşkün olmamaları gerektiğini, aşırı bir gülmenin insanın içinde aşırı tepkiler yaratacağını söyler. Öyleyse Tanrıları kahkahalarla güler göstermek yanlıştır.