İstanbul'un Etimolojisi

İstanbul mu, Istanbul mu? Roma İmparatorluğundam günümüze kadar İstanbul'un değişen yüzlerce ismi bu yazıda sizlerle olacak. Bu eşsiz şehre farklı seslenişler gözümüze çarpıyor ve aslında her bir seslenişte şehrin farklı özelliği ortaya çıkıyor demek mümkün! Gelin hep beraber bu isim yolculuğuna çıkalım.

Biliyoruz ki İstanbul coğrafi açıdan dünyada oldukça önemli bir konumdadır. Hem Asya'da hem Avrupa'da bulunan şehirlerden biri İstanbuldur. Peki İstanbul nasıl İstanbul olmuştur? İstanbul'a çağlar boyunca değişik adlar verilmiştir. Plinius'un aktarımına göre şehrin bilinen en eski adı Ligos (Grekçe: Λύγκος) olmakla birlikte bu konuda detaylı bilgi yoktur. Bir diğer emin olmamakla birlikte şehrin bir dönem adı Pagan idi. Pagan, put perestlik anlamına gelmektedir. İlk olarak Roma imparatorluğuna başkentlik yapan İstanbul sırasıyla Roma İmparatorluğu, Bizans imparatorluğu, Latin İmparatorluğu, tekrar Bizans İmparatorluğu ve sonunda Osmanlı İmparatorluğuna başkentlik yapmıştır. Roma İmparatorluğu Batı Roma'yı kaybedince kendilerine yeni bir başkent arayışına giriyor. Şehri gözüne kestiren İmparatorluk buraya Byzantium, orijinal adı Byzantion diyor ve antik kentin adının 1. yüzyılda, kenti Romalılar ele geçirince, onlar tarafından Latinceleştirilmiş hâlidir. Augusta Antonina, miladi 3. yüzyılın başında Roma İmparatoru Septimius Severus′un, oğlu Antonius (sonraki Roma İmparatoru Caracalla) şerefine kente verdiği kısa süreli addır. Ardından Nova Roma (Yeni Roma) ismi veriliyor ve yaklaşık 50 yıl bu isim kullanılıyor. Devamında şehri 1. Konstantinus yeni başkent arayışından sonra şehre geldiğinde halkın çoğunun Hristiyan olduğunu görüyor ve belkide halkına şirin gözükmek için Hristiyan olmaya karar veriyor. Roma İmparatorluğu bu dönemden itibaren politeistten monoteiste geçiş sağlıyor. 1. Konstantinus'un ölümünden sonra onun şerefine Bizans buraya Konstantinepolis diyor, yani "Konstantin'in Kenti" anlamına gelmektedir. Şehrin ismi uzunca süre Konstantinepolis olarak kalıyor. Fatih Sultan Mehmed şehre Konstantiniyye diyor, bu da Konstantinepolis'in Arapçası. Şehir Osmanlı İmparatorluğunun eline geçtikten sonra şehre bir süre Konstantiniyye denmeye devam ediliyor. Osmanlı'da da şehrin ismi birçok kez değişiyor, kaynaklara göre 50 küsür kez değişmiş. Aynı zamanda şehir öyle merkezi bir yer ki "Bütün yollar Romaya çıkar" sözü ile aynı anlama gelen Stampolis ismide kullanılıyor. Tam olarak İstanbul haline gelmeden İstanbul kelimesi birçok kez evrimleşmiştir. Tarihte şehir için kullanılan adlar içinde İslambol, dar kullanım alanına sahip olsa da kayıtlarda görülen adlardandır. Evliya Çelebi'nin 17. yüzyıla tarihlenen Seyahatnâme'sinde "Kostantiniyye" adıyla beraber birçok cildinde söz konusu "İslambol" (اسلامبول) kelimesi de kullanılmıştır. Modern Türkçede şehir için en yaygın kullanılan ad İstanbul (Türkçe telaffuz: [isˈtanbuɫ] ve halk arasında bazen [ɯsˈtambuɫ]) olmaktadır. Bu adın "eis tin polin" (Yunanca: εις την πόλιν) tamlamasından geldiği sanılmaktadır. Bu tamlama, o dönem Yunancasında "şehirde", "şehrin içinde", "şehiriçi" gibi anlamlara gelmekteydi. Ayrıca halk dilinde "n" ünsüzüne bitişen "p" sesi "b" sesine dönüşüyordu. Bu bağlamda İstanbul adının kökeni pek çok kaynakta bu tamlamayla ilişkilendirilmektedir. Bunlarla beraber Stamboul da şehir için kullanılmış isimlerden biridir ve Fransızcadır. Osmanlı döneminde bazı şairler şiirlerinde İstanbul'dan Dersaadet diye bahsetmişlerdir. Dersaadet, mutluluk ülkesi anlamına gelmektedir. Aslında şehri içindekilere, hissettirdiklerine göre herkes kendince isimlendirmiş demek mümkündür. Peki İstanbul ve Istanbul arasındaki bağ nedir? Aslında bu eski türkçeyle beraber yinne edebiyatçıların Istanbul kullanmasıyla olmuştur. Fakat tam olarak şehrin İstanbul ile anılması Cumhuriyet Döneminde gerçekleşmiştir. Istanbul İngilizcede büyük i olmamasıyla beraberde günümüzde kullanılır fakat çok yaygın değildir. Bunun dışında tarihte Moğollar Çakduryan, Polonlar Kanatorya, Çekler Aylana, Macarlar Vizenduvar olarak adlandırmışlardır.

Bildiğimiz bazı İstanbul isimlerini anlamlarıyla beraber sıralayalım;

• Pagan (Putperestlik)
• Byzantion, Bizantion
• Nova Roma (Yeni Roma)
• Konstantinepolis (Konstantin’in Kenti)
• Dersaadet (Mutluluk Ülkesi)
• İslambol 
• İstanbul (Kentte, şehrin içinde)
• Stamboul (Fransızca)