İnsan Her Şeyin Ölçüsüdür

Kredi: Sanata Başla!

Protagoras, felsefesinin temeline “insan her şeyin ölçüsüdür” anlayışını yerleştirmiştir. Oldukça benmerkezci bir dünya görüşüne sahiptir. Ve bu görüşü varlık, ahlak, ve siyaset konuları dahil her görüşüne yansıtmıştır. Bu söz özünde bilgi felsefesiyle alakalı gibi görünse de içerisinde varlığın kendisi ile ilgili bir tez barındırdığını söylemek mümkündür.

Protagoras, felsefesinin temeline “insan her şeyin ölçüsüdür” anlayışını yerleştirmiştir. Oldukça benmerkezci bir dünya görüşüne sahiptir. Ve bu görüşü varlık, ahlak, ve siyaset konuları dahil her görüşüne yansıtmıştır. Bu söz özünde bilgi felsefesiyle alakalı gibi görünse de içerisinde varlığın kendisi ile ilgili bir tez barındırdığını söylemek mümkündür. Protagoras’ın bu ünlü sözünü daha iyi anlamak için söylediği başka şu ünlü söze bakabiliriz: “Herhangi bir şey bana nasıl görünüyorsa benim için öyledir, sana nasıl görünüyorsa senin için de öyle… Üşüyen için rüzgâr soğuktur üşümeyen için ise soğuk değildir” (DK. B1; Theaitetos 152 a) Yani bireyci, tekbenci (solipsist) ve göreceli bir anlayış çerçevesinde, bildiğimiz şeylerin öznel yargılardan nesnel yargılara ulaşamayacağını söylemektedir. Bu kanaate ise duyu algılarımızın aldatıcı oluşu ön kabulünden ulaşmıştır. Bilgilerimizin kaynağı olan deneyimlerimiz bile bize gerçeğin bilgisini sunamıyorsa, başka ne sunabilir? Böylece gerçeği bilemeyeceğimizi, sadece gerçeğin görünümleriyle yetinmemiz gerektiğini savunur. Bu, şeylerin özellikleri ile ilgili göreceli tutumunda Herakleitos’tan etkilenmiş olduğu açıktır.

 

 

Protagoras’ın bu sözünü varlık felsefesine uyarlarsak, gördüğümüz şeylerin gerçekten gördüğümüz şeyler olmadığını, nesnelerin sadece görünüşlerini bilebileceğimizi sonucuna ulaşmak zorunda kalırız. Nitekim bu anlayışı ünlü filozof Friedrich Nietzsche de sürdürmüştür. Bu varlık anlayışı ile “bu masa gerçekten var mı?” Tarzında bir varlık felsefesi sorusuna cevap olarak: “Bu bilgiye kesin bir şekilde erişmemiz mümkün değil fakat var olduğunu deneyimliyorsan var diyebilirsin” şeklinde bir cevap verebilirdik.

Protagoras’ın bu sözünü ahlak alanında uygulamaya çalışan biri olduğunu varsayalım. Bu kişi benmerkezci bir şekilde, bütün ahlaki görüşlerinin geçerli olduğu algısına kapılırdı. Her şeyi yapabilir ve hiçbir şey yüzünden yargılanamazdı. Çünkü yaptığı eylemlerin ölçüsü, tartısı yine kendisiydi. Böylece sağduyumuza uygun görünmeyen kötü davranışlarda bulunabilirdi. Durduk yere insanları öldürüp, toplumda kaos meydana getirebilirdi. Bir kişinin bile verebileceği zarar çok olabilecekken bu anlayışa sahip insan topluluğunda kaos hâkim olurdu ve muhtemelen insan ırkının sonu gelirdi. Sonuçta ahlak kavramı, bir toplumun bir anlamda uzlaştığı temel yargılardan oluşur. Ve hiçbir ortak ahlaki anlayış bulunmayan bir toplumda insanlar huzur içinde yaşayamaz.

Protagoras’ın bu sözünü siyaset alanına uyarlarsak, ülkelerin anayasaları geçersiz olurdu. Hiçbir kimse yaptığı şey yüzünden yargılanamaz, ceza alamazdı. Ahlak alanındakine benzer şekilde, siyaset alanında bu sözü kendine yön edinmiş bir topluma kaos hakim olurdu. İnsanların temelinde ahlaklı ve politik bir canlı olduğu ön kabulünü görmezden gelirsek, insanı hayvandan ayıran bir şey kalmaz ve herkes kendi çıkarına göre, içgüdüleriyle hareket ederdi. Ülkenin nasıl yönetilmesi gerektiği veyahut kimin yönetici olması gerektiği ile ilgili uzlaşmaya gidilemezdi. İnsanların birbirine toleransı kalmazdı.

Protagoras’ın “her şey üzerine birbirine zıt iki söz söylemenin mümkün olduğu” (DK. B6) şeklinde sözünden hareketle bu denli genel bir görecelilik ve öznellik anlayışı, hayatı anlamsız ve bir bakıma çekilmez kılardı. İnsanların yaşamak için sebep bulması oldukça zorlaşırdı. Hiçbir şey bilemiyorsunuz fakat aynı zamanda her şeyi biliyorsunuz.

 

Kaynakça

Ahmet Arslan, İlkçağ Felsefe Tarihi 2 Sofistlerden Platon’a, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 8. Baskı, 2019, İstanbul