İnisiyasyon Ritüelleri ve Toplumsal İşlevleri

İçeriğimizde az bilinen fakat toplum adına önemli bir yere sahip olan inisiyasyon ritlerinden ve toplumsal işlevlerinden bahsetmektedir. Gelin bu kavramı aşamalarıyla ve örnekleriyle birlikte detaylıca inceleyelim!

İnisiyasyon ritüelleri bir diğer adıyla geçiş ritleri toplumların biyolojik, niteliksel gelişimi sırasında ya da bireyin eşik safhasında iken kişinin bulunduğu konumdan başka bir statüye geçmesindeki süre zarfında, kültürel süreçler dahilinde, bazen gruplar bazen de gizli olarak gerçekleştirilen çok kapsamlı bir kavramdır.
Antropoloji bilminin kurucu olan Arnold van Gennep’in “Geçiş Ritleri” adlı çalışmasından sonra büyük ilgiyle karşılanan inisivasyon ritüelleri birçok bilim insanı tarafından da tanımsal açıdan genişleme sağlamıştır. Günümüzde sadece geleneksel ritüellerin sürekli uygulandığı yerlerde önemli olaylarda gözlemlenmeyip modern toplumlarda da gözlemlenen bazı eşiksel süreçleri kapsar. Askerlik sırasında saçları kazıtma, mezuniyet törenleri, sünnetler gibi.
Gennep’e göre kültürde toplumlar büyük ölçekli tabakalara yarılmaktadır. Bu tabakalar alt grupları oluştururlar. Bu alt gruplar ise bireylerin kendilerini tanımladıkları ve sığındıkları alanlardır. Birey büyüdükçe bu alt grupları değiştirebilir. Bunlar doğum, çocukluk, ergenlik, gençlik, evlilik, yaşlılık ve ölüm süreçleri olarak değerlendirilebilir. Gennep geçiş ritlerinin üç temel evreden oluştuğunu söylemektedir. Ayrılma, eşiksellik ve bütünleşme.

- Ayrılma

Ayrılma evresinde birey, bulunduğu toplumun oluşturduğu konumlardan ayrılmaya başlar. Saçların kesilmesi, kıyafet değişimi, bedensel temizlenme gibi. Bu dönüşüm ise bireyin yaşamındaki önemli açılışlardan biri olacaktır.

- Eşiksellik

Eşiksellik evresinde ise; birey toplumsal konumundan sıyrılmış olsa da yeni konumunu henüz oturtmamıştır. Tam olarak vasat mevkiinde olduğu bir evredir. Bu dönemde genellikle dışlanma söz konusudur. Gözlerini açtığı toplumla (aile) içerisinde bulunduğu toplum birbirinden çok farklıdır ve afallaması normaldir.
Sembolik Antropoloji akımının önemli kuramcılarından Turner, Gennep’in eşiksel evre tanımı üzerinde çalışmlar yapmış ve “Ritüel Süreci” adlı çalışmasıyla geçişselliği bir evre olarak ifade etmektedir. Genellikle bu evrede bireylerin toplumdaki yerlerini cinsiyetsiz veya çift cinsiyetsiz olarak tanımlanmaktadır. Bu bireyler kirli olarak kabul edilirler. Aynı zamanda toplumda oluşan kuralların geçersiz sayılıp özgürce davranıldığı durumlar da bulunmaktadır.
Turner bu süreçlerin bir tür yoldaşlık olarak ifade eder. Bu tür ritüellerin somutlaşarak toplum üzerinde beraberliğin oluştuğunu, toplumun kollektif hafızasını yenilerken ideal bir bütünlük sağlanmaktadır. Bu tür duyguların azaldığı durumlarda, hiyerarşinin kaybolması ve bütünlüğün kopması sonucunda oluşan kayıplar, ritüellere olan bağlılığı arttırmaktadır.

- Bütünleşme

Üçüncü ve son aşama olan bütünleşme ise; geçiş döneminin buhranlı sancılarından sonra birey bulunduğu toplumun kılığına bürünür. Böylelikle yeni bir konum kazanmıştır. Bu evrede geçiş ritüellerinden kalan bedensel ve ruhsal izlerle yeni konumunda yaşamını idame ettirmeye çalışır. Dövmelerin yapılması, anlamlı kolyelerin takılması (Hindistan’da evli kadınların taktığı kolyeler) gibi…

Toplumlarda bireylerin bu evrelerin geçmesinin sonucunda bazı özellikler, deneyimler edinir veya bunları bırakır. İnsanların biyolojik sürecindeki gelişimlerinin kültürel unsurlarla birleşmesi benzerlikler gösterirken, toplumların kollektif hafızalarına göre farklılaşabilir. Örneğim doğum her kültürün paylaştığı ortak bir biyolojik gelişimdir fakat bu süreçleri belirleyen törenler, ritüeller toplumdan topluma değişiklik gösterebilir.
Doğum gerçekten her kültür için çok önemli bir süreçtir. Bunun yegane sebebi üremenin toplum adına önemli bir gelişme olmasından çok, doğumun birçok “ruhsal kötü varlıklardan” korunma ve “faydalı ruhsal varlıkların” koruması altına girme olarak gerçekleşecektir. Örneğin doğum yapan kadının odasına bıçak konulması, babanın gömleğinin asılması veya her hâlükârda lohusa kadının yalnız kalmaması sağlanmaktadır. Bu şekilde kötü ruhlardan kadının ve bebeğin korunması sağlanmaktadır.

İnivasyon ritüelleri daha çok avcı-toplayıcı, bahçe tarımcı toplumlarda, göçer hayvancı ya da yarı-göçer aşiret tipi toplumlarda topluma katılım amacıyla yapılan dini veya büyüsel olarak işlenen unsurlardır. Amaç bir bireyin temel bir statüye bürünmesi ve toplumda yer edinmesidir. Örneğin bir çocuğun küçüklükten beri yetkili bir babanın oğlu olarak yetişmesi ve ilerde babasının işini yapma kalıbına giydirilmesi gibi. Bu minvalde bireylerin eğitilmesi ve bilgilendirilmesinin sağlanmasıdır. Bu kalıbın birey tarafından ise benimsenmesi ve kendini bu yönde geliştirmesi de amaçlarından biridir. Bu uzmanlık alanların veya gelişimlerin elbette ki bazı toplumsal uygulamalarla şekil almasıdır.
Bazı toplumlarda mitik-büyüsel unsurlarla törenlerini gerçekleştirdiği görülmektedir. Bu acılı ritüellerin yapımında bireylerin şikayet etmemeleri gerekir. Bazı Okyanusya ülkelerinde bu gibi topluluklarda erginlemiş erkekler bahsedilen törenlerin devamlı yapıldığı kurumsal alanlar bulunur ve bireyler toplumdan ayrı olarak kendilerine uygun hukuksal kuralları çerçevesinde
yaşamayı sürdürürler. Aynı uygulama kadınlar içinde geçerlidir. Bu yerlerde de birbirleriyle paylaştıkları kutsal bilgiler verilir, kutsal konumlar kazandırılır.

Sonuç olarak, bireylerin toplum tarafından kabul gördükleri kılıflar arasındaki değişimlere, süreçlere tanık olan, kültürel uygulamalardır. Ritüellerin asıl amacı geçiş ritlerinden önce bireylerin önceki konumlarına karşı uzaklaşmalarını sağlamaktır. Bunlardan en önemlisi ise ara dönemin (eşitsellik evresi) bireyler üzerinde kurduğu baskının ve bireyin kirli olarak görülmesinin; eskiyle arasına set çekmesine, tamamıyla kopmasını ve bunun kişinin anlamasını sağlanmasıdır. Bu sürecin sonunda ise birey bilgili ve toplumdaki yerinin bilince olan bir kişi olarak yerini almaya hazırdır.