Nereden Çıktı Bu Arkhe?

İlk filozoflar felsefelerine "arkhe"yi aramakla başlamıştır. Peki, nedir bu arkhe? Felsefeyi arkhe mi başlatır? Antik Çağ döneminde ulaşılmaya çalışılan arkheyi tekrar keşfedelim!

Felsefenin başladığı yer olarak kabul edilen İyonya'dayız. Neden İyonya? İyonya diğer medeniyetlerden farklı olarak bağımsız bir devlet yapısına sahipti. Ayrıca yazılı dinsel dogması bulunmazdı. İyonyalılar zengin ve varlıklı insanlardı, dolayısıyla boş zamanları fazlaydı. Özgür bir düşünce ortamında özgürce fikirlerini sunabilme imkanları vardı. Herhangi bir din ya da devlet tarafından sınırlandırılmadılar. Bu ortamda yaşayan Antik Çağ filozofları Thales, Anaksimandros ve Anaksimenes'ten bahsedelim. Bu filozoflar doğrudan evreni, dünyayı anlama isteği taşıyorlardı. Çünkü onlar için önemli olan varlık sorunuydu. Bunun temeline ise "ilk neden, ilk madde nedir?" sorusunu yerleştirmişlerdir. İlk nedeni "arkhe" olarak isimlendirirler. Arkhe varlıkların ilk nedenidir, başlangıçtır, hareket veren, değişmez ilkedir. Ancak İyonya okulu filozofları arkhe kavramının içini doldurduklarında birbirlerinden ayrılırlar. 

Thales felsefe tarihinin ilk filozofu olarak kabul edilir. Thales'e göre arkhe, var olanların ana maddesi, ilk ilkesi "su"dur. Thales'in arkhe olarak suyu ele almasının sebebi Aristoteles'e göre, deneyime ve mitolojiye dayanır. Thales hayatın sudan kaynaklandığını, her şeyin su ile hayatını sürdürdüğünü deneyimlemiştir. Bunun dışında Thales Mısır'da bulunmuştur. Orada Nil nehrinin hayatı nasıl etkilediğini görmüştür. Mitolojik olan tarafı ise, yeryüzünün su üzerinde bulunduğu anlayışıdır. Bu anlayışta Okeanos dünyanın başlangıcında bulunmaktadır. Bunun gibi Babil yaratılış desanı Enuma Eliş'te de dünyanın ilk halinin su kütlesinden oluştuğu ilgisini görmekteyiz. (Thales hakkında daha bir çok bilgi aktarılabilir ancak bu yazıda sadece arkhe bağlamında kalacağım.)

Anaksimandros, Thales'in öğrencisidir ve Thales gibi arkhenin ne olduğunu sorgular. O, arkhe kavramını kullnanırken hocasından ayrılır. Thales arkheyi su olarak ele aldığında ilk nedenin sonlu ve sınırlı olduğunu da söylemiş olur.  Ancak Anaksimandros'a göre ilk madde sonsuz ve tükenmez olmalıdır. Bu yüzden ilk maddenin "aperion" olduğunu düşünür.

"Arkhe yalnız sonsuz değildir, sonsuz olandır da; çünkü ona, kendine daha yakın olan başka bir belirlenim yüklenemez."

Varlıkların meydana gelmesi için apeiron o varlıkların karşıtlarına bölünür. Yani suyun var olması için mutlaka kara parçasının olması gereklidir. Karanlığın olması için aydınlığın; iyiliğin olması için kötülüğün olması gibi... Çünkü bunlar karşıtlardır. Bu sebeple ilk maddenin bir karşıtı olmayan, belirsiz ve sonsuz olan apeiron olması gerekir. Apeirondan oluşan her şey yine aperiona geri dönmek zorundadır. Dolayısıyla evren düzeni sağlanmış olur. 

Anaksimenes'e göre arkhe "hava"dır. Hava sınırsızdır ve böylece her şeyi kaplar. Yunanca "aer" hava kelimesi soluk ve nefes anlamlarına da gelmektedir. Bu sebeple Anaksimenes havayı canlı olarak düşünmüş olabilir. Thales'ten sonra arkheyi belirsiz olan apeirona götüren Anaksimandros'tan sonra Anaksimenes arkheyi tekrar belirli olana çekmiştir. Anaksimenes'e göre değişim, havanın değişik oranlarda niceliksel olarak farklı formlara bürünmesiyle oluşur. Hava sıkışarak rüzgar, su ve toprağı oluştururken; seyrekleşerek ateşi oluşturur. Burada 4 temel öğe fikri ilk kez Anaksimenes'te görülmüştür.

Ulaştığımız noktaya bakarsak; arkhe ilk neden, ilk maddedir. Bu yüzden onun değişmez tek bir ilke olması gerekir. Ancak burada ele aldığımız ilk filozofların bile bu ilkeyi çok farklı şekillerde kabul ettiklerini görmekteyiz.  Arkhe, İyonya okulundan sonra gelen filozoflar tarafından değiştirilmiş, eleştirilmiş ya da üzerine eklemeler yapılmıştır. Arkhe onlar için ilk ilke iken, bizim için bir başlangıçtır ve bu yüzden felsefeyi anlamak için en başta arkheyi anlamak gerekir.