Özgür İrade Var mı?

Bilim ve felsefe alanında, kafaları oldukça karıştırmakta kısır döngü çemberi oluşturan bir konu olan özgür iradeye gerçekten sahip miyiz? Özgür iradenizin varlığını kanıtlamak için şu an bu yazıyı kapatabilirsiniz ama bu durumu birlikte ele alabilmek için gelin okumaya devam edelim.

Herhangi bir günün sabahında uyandığınızı ve bugün işe gitmek istemediğiniz düşünün. Pek çoğumuz için vardır böyle anlar. Öyle bir andır ki o günün işe gidilmesi için doğru bir gün olmadığını kabullenirsiniz ancak sonuç hüsran çünkü tüm bu düşüncelerinize rağmen ne olursa olsun yine de gidersiniz. Şunu da belirtelim burada bahsettiğimiz şey sadece o gün içinde işe gitmemek değil, işi bırakmak. Sizler de düşünün bir böyle bir kararı bir çırpıda verebilir misiniz? 

Uyandınız, kahvaltınızı yaptınız ve ardından yapılması gereken şey olan işe gitmek eylemini gerçekleştirmediniz, bir daha da gitmeme kararı aldınız. İşte tam da burada odak noktamız olan asıl soru şu: Gerçekten böyle bir kararı verebilecek kadar özgür müsünüz? Özgür iradenin varlığı ve bizlerin özgür iradeye sahip olup olmadığı konusu, tarihin eski çağlarından beridir insanlığın kafasını karıştırıp ikilemler içerisinde bırakmıştır. Yaklaşık olarak 150 milyon yıl önce hepimizin evrim teorisinin kurucusu olarak duymuş olduğu Charles Darwin'in kuzeni olan Sör Francis Galton Darwin'in ortaya koymuş olduğu fikirler üzerine çeşitli çalışmalarda bulundu. Galton evrimsel açıdan geliştiysek zeka gibi akli becerilerimizin de kalıtsal olması gerektiği fikrini öne sürdü. Yani günlük hayatta vermiş olduğumuz kararları da bu akli becerilerimiz sayesinde verdiğimize göre almış olduğumuz kararların da kalıtsal biyolojimizin aracılığıyla hayata geçirildiğini savundu. Bu kısmın özeti şu: yani bizler kendi kaderimizi belirlemekte özgür değildik çünkü biyolojimiz bu evrede devreye girerek bizim adımıza karar verebiliyordu.

Öne sürülen bu fikir üzerine 1980 yılında ünlü sinirbilimci Benjamin Libet, bu düşünceyi test etmek istedi. Birkaç denek yardımıyla deneyi uygulayacaktı deneyde deneklerin başında EEG başlıkları vardı bu sayede deneklerin elektriksel beyin aktiviteleri kaydedilebilecekti. Araştırma sürecindeki deneklerden rastgele bir anda bileklerini hareket ettirmelerini istedi. Bu sırada deneklerin beyin aktivitelerini kaydetti. Bir sonraki aşamada Libet, deneklerden bileklerini hareket ettirmeye karar verdikleri sırada bir butona basmalarını istedi. Böylece ne zaman bileklerini hareket ettirme isteği duydukları, ve bileklerini ne zaman kaldırdıkları tam olarak bilinecekti. Denekler, bileklerini hareket ettirdiler ve bilek hareketinden çeyrek saniye önce buna istek duyduklarını belirttiler. Bunu hızlı hareket eden saatlerde gösterdiler. Şaşırtıcı olan ise beyin aktivitelerinin bazen istekten 1,5 saniye önce artmaya başlıyor olmasıydı. 1.5 saniye bilek hareket ettirmek gibi basit bir eyleme karar vermek için çok uzun bir zamandı. Yani siz bileğinizi kaldırmak istemeden 1.5 saniye önce beyninizde farkında dahi olmadığın şeyler olup bitiyor, aktivite başladıktan 1.5 saniye sonra, evet, ben bunu istedim diyerek "farkındalık" düzeyinde bir karar veriyorsunuz veya bir karar verdiğini zannediyorsunuz, çeyrek saniye sonra da bileğinizi gerçekten hareket ettiriyorsunuz. Bunun üzerine "beyniniz bileğinizin hareket edeceğini sizden 1.5 saniye önce biliyordu'' ifadesi ortaya atıldı. Bilincimiz, bilgi aşamasında beynimizin en son noktasıydı. Kısacası deneyin sonucunda deneklerin bilinçli bir biçimde bileklerini hareket ettirmeye karar vermeden çok kısa bir süreç öncesinde beyinlerinin bilinçsizce karar verdiğini tespit etti. Bilinç dışı işleyen mekanizmaları anlamada oldukça önemli bir deney olduğunu söylememiz pek de yanlış olmaz. Buradan anlayabiliriz ki bilincin esasında tek karar verici değil, kompleks bir yapı yer almakta. Her şey buraya kadar güzel göründü ancak bu deney bazı kişilerce ciddi tartışmalara yol açtı.

                                                                                                                                 

Kimine göre deney problematik pek çok hatayla doluydu. Bu hatalardan birisi deneğin kendi niyetini hissetmesi üzerine dayanıyor. Sinirbilimcilere göre verilen kararlar hakkındaki farkındalık durumu beynin aktivitesi ile ölçülemeyecek kadar karmaşık bir konu. Bu sebeple Libet'in deneyi hatalı olarak değerlendirilmiştir. Libet gerçek anlamda ortaya bir şey katmadı evet ancak bu deney, işin diğer boyutundaki özgür iradenin var olmadığını savunan kişiler tarafından yanlış bir şekilde kullanılabilmekte. Libet'in deneyini desteklemek amaçlı pek çok çalışma yapıldı. Bu kısımdan sonra akıllarda daha oluştu. Peki bilişsel bilimdeki özgür irade karşıtlığı neden var? Bunun cevabı aslında evrenin temel bir olgusu olan ''nedensellik'' kısmında. 

Yaşadığımız her olay, durum, deneyim kısacası her şeyin bir nedeni olduğunu biliriz. Misal sabahları kahvaltınızda yediğiniz peynir çeşidine karar vermek sizin kendi özgür iradenizi kullanarak tükettiğiniz bir besin olabilir. Bilim insanları bu durumu öncesinde düşünmüş olmanız gerektiğini ve sadece düşünmenin dahi karar verme mekanizmanızı etkilediğini belirtiyor. Şimdi biraz da boyutları fizik kısmına kaydıralım. Bu konuda kuantum fiziğinin de söyleyecek sözü var. Kuantum mekaniği evrendeki süreçlerin parçacıklara ait olasılıkların sonuçları üzerine dayandığını ifade eder. Yani akli süreçlerin olasılıksal sonuçlara dayanmadığını dolayısıyla kuantum mekaniğinin özgür iradenin varlığı ihtimaline açık olduğunu belirtiyor. Özgür iradenin var olup olmama durumu bilim ve felsefe ikileminde tartışmaya yol açabilecek bir konu. Ancak özet olarak şunu belirtebiliriz özgür iradenin varlığının söz konusu olması için seçeneklerin de olması gerekli. O halde buna siz karar verin bu yazıyı okuduktan sonra başınızı yukarıya doğru kaldırın. Siz şimdi bu hareketi özgür iradeniz vasıtasıyla mı yaptınız? Bunu yapmak veya yapmamak sizin elinizdeydi ancak başınızı kaldırmadığınızda, bunu gerçekten istemediğiniz için mi yoksa özgür iradenizin varlığını tespit etmek için mi yapmadınız? En iyisi bu sorunun cevabıyla ilgili kararı da siz verin.